Trước khi trở thành “cha đẻ của kinh tế học hiện đại” với Sự thịnh vượng của các quốc gia (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, 1776), Adam Smith đã viết nên tác phẩm triết học quan trọng bậc nhất của thế kỷ 18: Luận về cảm thức đạo đức (The Theory of Moral Sentiments, 1759). Đây là cuốn sách mở ra một cách tiếp cận mới mẻ về đạo đức - thay vì dựa vào những mệnh lệnh tuyệt đối hay hệ thống siêu hình, Smith khẳng định nền tảng của đạo đức nằm ở sự đồng cảm: khả năng tự nhiên của con người đặt mình vào vị trí người khác để cảm nhận niềm vui, nỗi buồn, công hay tội của họ.
Từ nền tảng ấy, Smith phát triển khái niệm “người quan sát vô tư” - một hình tượng trong tâm trí, đại diện cho cái nhìn công bằng và khách quan mà mỗi người dùng để tự soi xét hành động của mình. Chính nhờ đó, đạo đức trong Luận về cảm thức đạo đức không phải một hệ thống giáo điều, mà là một tiến trình sống động, được hình thành từ cảm xúc, sự phản chiếu lẫn nhau, và đời sống chung trong xã hội.
Đặt tác phẩm này vào chuỗi lịch sử tư tưởng, ta thấy Smith vừa tiếp nối, vừa vượt ra ngoài Aristotle - nhà triết học đã đặt nền móng cho đạo đức đức hạnh với khái niệm “hạnh phúc” (eudaimonia) dựa trên lý trí và mục đích tự nhiên. Smith chia sẻ tinh thần thực tiễn của Aristotle, nhưng thay vì khẳng định một “bản chất cố hữu” làm chuẩn mực, ông nhìn vào trải nghiệm cảm xúc và sự phán xét xã hội. Ở đầu kia của chuỗi triết học, Schopenhauer sau này lại nhấn mạnh bi quan về ý chí và đau khổ như nền tảng nhân sinh. So với cả hai cực này, Smith giữ một vị trí độc đáo: ông cho thấy con người vừa ích kỷ vừa giàu lòng đồng cảm, và chính sự cân bằng ấy làm nên nền tảng của đạo đức và trật tự xã hội.
Luận về cảm thức đạo đức vì thế không chỉ là tác phẩm triết học đạo đức, mà còn là chìa khóa để hiểu sâu hơn về con người trong mối quan hệ với cộng đồng. Đây là cuốn sách dành cho những ai muốn tìm thấy ở triết học không chỉ sự suy tư trừu tượng, mà còn là sự soi sáng đời sống hằng ngày - từ Aristotle, qua Adam Smith, đến tận thế kỷ 19 đầy biến động của Schopenhauer.