Hoàng Đế Của Biển Cả - Hốt Tất Liệt Và Sự Hình Thành Của Nước Trung Hoa

Giới thiệu sách Hoàng Đế Của Biển Cả - Hốt Tất Liệt Và Sự Hình Thành Của Nước Trung Hoa

Cuốn sách này không chỉ là một biên niên sử về Hốt Tất Liệt - cháu trai của Thành Cát Tư Hãn và người sáng lập triều đại nhà Nguyên - mà còn là một bản tường thuật sâu sắc về một đế chế lớn mạnh.

Câu chuyện bắt đầu từ thuở thiếu thời, khi Hốt Tất Liệt - trái ngược với hình ảnh một chiến binh Mông Cổ điển hình - được mẹ định hướng học văn hóa, giao du với các học giả, tiếp nhận tư tưởng Trung Hoa. Chính nền giáo dục này giúp ông trở thành một nhà cai trị bằng pháp trị, thay vì chỉ là một tướng quân.

Sau khi nắm quyền ở Hoa Bắc, ông quyết tâm chinh phục vùng Hoa Nam của nhà Tống. Để vượt qua hệ thống sông ngòi hiểm trở nơi đây, ông đã thành lập lực lượng thủy quân hùng mạnh - một kỳ tích quân sự của thời đại.

Khi thống nhất Trung Hoa, Hốt Tất Liệt mở mang giao thương đường biển, thực thi nhiều cải cách quản trị và kinh tế, đưa nhà Nguyên trở thành một trong những đế quốc giàu có nhất trong lịch sử Á-Âu.

Phần cuối cuốn sách kể lại sự suy tàn của triều Nguyên sau khi ông qua đời, đồng thời gợi mở tầm ảnh hưởng lâu dài của thời kỳ này - từ việc mở rộng giao thương Á - Âu cho tới những tiếp xúc đầu tiên giữa Trung Hoa và châu Mỹ.

Hốt Tất Liệt - Từ thảo nguyên đến đế chế biển cả

Điểm nổi bật cốt lõi và gây ấn tượng nhất của cuốn sách là cách Hốt Tất Liệt, người xuất thân từ thảo nguyên, đã biến tộc người du mục của mình thành chủ nhân của lực lượng hải quân mạnh nhất thế giới vào cuối thế kỷ 13. Thành Cát Tư Hãn đã chinh phục đất liền, nhưng chính Hốt Tất Liệt mới là người đạt đến tầm nhìn vĩ đại: "Kiểm soát biển, và bạn kiểm soát mọi thứ." Điều này dẫn đến sự ra đời của một hạm đội với quy mô và kỹ thuật đóng tàu chưa từng có, vượt xa những gì châu Âu có thể hình dung trong nhiều thế kỷ.

Để đánh bại triều đại Nam Tống giàu có và có kinh nghiệm hàng hải, Hốt Tất Liệt đã phải tiến hành một cuộc chạy đua vũ trang trên biển, tận dụng triệt để chuyên môn và công nghệ đóng tàu của Trung Quốc để xây dựng một lực lượng hải quân tấn công hùng mạnh. Sự chuyển mình từ chiến thuật kỵ binh sang chiến lược hải quân này là một trong những câu chuyện chuyển đổi quyền lực hấp dẫn nhất trong lịch sử. Ngoài đối thủ chính là Nam Tống, trong sách còn đề cập tới cuộc chiến ở Nhật Bản, Việt Nam hay Chiêm Thành.

Từ chiến tranh đến thương mại toàn cầu

Không dừng lại ở các chiến dịch quân sự, sách còn phân tích sâu sắc về cách mà sự thống trị trên biển của Hốt Tất Liệt đã định hình lại nền thương mại toàn cầu: Hốt Tất Liệt đã thiết lập "Con Đường Tơ Lụa trên biển" rộng lớn và an toàn, tạo ra một mạng lưới thương mại đường biển từ bờ biển Thái Bình Dương kéo dài đến Trung Đông và xa hơn nữa.

Sự thống trị của nhà Nguyên trên biển đã cách mạng hóa thương mại thế giới. Việc vận chuyển gia vị, lụa và hàng hóa từ châu Á qua các tuyến đường biển đã thay đổi sâu sắc thói quen tiêu dùng ở những thị trường xa xôi như Anh và Pháp.

Cuốn sách còn nói về cách Hốt Tất Liệt tổ chức lại nền kinh tế (bao gồm cả việc phát hành tiền giấy) để nuôi dưỡng một đế chế biển đắt đỏ và phức tạp.

Một chân dung lãnh đạo khác biệt

Cuốn sách khắc họa Hốt Tất Liệt là một nhân vật lịch sử phức tạp và lôi cuốn, một người có tầm nhìn khác biệt so với những người đi trước:

Lãnh đạo thực dụng: Hốt Tất Liệt được miêu tả là một nhà lãnh đạo ngoại giao và thực dụng hơn là một chiến binh bẩm sinh như ông nội. Ông cởi mở với văn hóa, công nghệ và tôn giáo (với sự hiện diện của các học giả Hồi giáo tại triều đình, những người đã phát minh ra các công cụ đo lường thiên văn và bản đồ học hiện đại).
Chính sách nhân văn: Khác biệt với sự tàn bạo của các thế hệ trước, Hốt Tất Liệt thường áp dụng chính sách khoan dung hơn đối với nông dân và những người đầu hàng, một chiến lược khôn ngoan nhằm thu lợi từ năng suất lao động và nguồn lực bền vững.

Tầm quan trọng của phụ nữ: Weatherford một lần nữa làm nổi bật vai trò của phụ nữ Mông Cổ cấp cao trong việc quản lý kinh doanh và chính quyền khi các vị Khả hãn tham gia chiến dịch, cho thấy một mô hình lãnh đạo tiến bộ so với các xã hội đương thời.

Sách gồm 27 chương chính văn với 5 bản đồ minh họa, chia làm 4 phần:

• Khởi đầu của Hốt Tất Liệt
• Hốt Tất Liệt chinh phục biển cả
• Những câu chuyện khác trong thời kỳ nhà Nguyên đã thống trị biển khơi
• Diễn biến sau khi Hốt Tất Liệt băng hà

Bằng lối kể chuyện hấp dẫn, kết hợp giữa sử liệu và phân tích văn minh, tác giả không chỉ tái hiện chân dung một vị hoàng đế kiệt xuất mà còn cho thấy sự dịch chuyển lớn của lịch sử nhân loại – từ đế chế du mục chinh phục đất liền đến cường quốc biển làm chủ toàn cầu. 

Đánh giá, nhận xét dành cho cuốn sách Hoàng Đế Của Biển Cả - Hốt Tất Liệt Và Sự Hình Thành Của Nước Trung Hoa

"Sparkles with energy, insight and passion... difficult to put down." -  BBC History Magazine

"Lấp lánh với năng lượng, sự sâu sắc và niềm đam mê... khó mà đặt xuống được." - Nicholas Morton, BBC History Magazine

"Một cái nhìn chi tiết về một trong những nhà cai trị quyền lực nhất lịch sử, và tác động của ông lên một khu vực rộng lớn của thế giới." - Kirkus Reviews

Trích đoạn sách Hoàng Đế Của Biển Cả - Hốt Tất Liệt Và Sự Hình Thành Của Nước Trung Hoa

Phần lời nói đầu:

Hoàng đế của biển cả là nhan đề của cuốn sách này, nhưng cũng là tước hiệu mà người Mông Cổ trao cho người lãnh đạo tối cao, tuy họ là một dân tộc sống trong nội lục. Bởi với họ, đại dương cũng đại diện cho toàn bộ vũ trụ. Theo tôi biết, họ là nền văn minh duy nhất gọi người lãnh đạo cao nhất là Hoàng đế của biển cả, hoặc Đạt Lai Hãn (Dalai Khan) trong tiếng Mông Cổ. Họ sử dụng tước hiệu này trên những đồng xu, trong những con dấu và văn bản chính thức, bao gồm những bức thư gửi cho các bậc vua chúa châu Âu và cho Giáo hoàng. Các thư tịch Trung Hoa nhiều lần khẳng định rằng người Mông Cổ mong muốn “sở hữu vạn vật trong Tứ Hải.” Còn nhà chép sử Ba Tư tên là Rashid al-Din, một trí thức Do Thái đã cải đạo sang Hồi giáo và vươn lên nắm quyền lực ở các vùng lãnh thổ Trung Đông của Đế quốc Mông Cổ, đã mô tả việc sử dụng tước hiệu này bằng cách giải thích rằng Đại Hãn là “một hoàng đế vĩ đại như đại dương.” 2 Hốt Tất Liệt cũng nói đến việc thời kỳ cai trị của ông sẽ kéo dài mãi mãi, với ý nghĩa vương quốc sẽ bao trùm cả thế giới và tồn tại đến muôn đời.

Tước hiệu Đạt Lai Hãn của người Mông Cổ đã được dịch sang các ngôn ngữ khác là Vua của các Vua, Hãn của các Hãn, Người cai trị toàn thế gian, Imperator Omnium Hominum, Weltherrscher, Padshan-i jahan hoặc Xan-i ‘alam.3 Mỗi một danh xưng này đều nắm bắt được một khía cạnh nào đó của ý nghĩa ẩn sau danh xưng Đạt Lai, nhưng không hoàn toàn nắm bắt được ngữ nghĩa cốt lõi của nó trong tiếng Mông Cổ. Khi Hốt Tất Liệt lên nắm quyền thì dưới sự lãnh đạo của ông nội ông là Thành Cát Tư Hãn, người Mông Cổ đã tạo dựng cho mình một đế quốc rộng lớn nhất lịch sử, nhưng toàn bộ là trên đất liền. Hốt Tất Liệt chính là người Mông Cổ không ai ngờ tới đã chuyển hướng cuộc chinh phục này và các đạo quân của họ ra biển.

Trước đây, người Mông Cổ đã sử dụng danh hiệu Hoàng đế của biển cả theo nghĩa biểu tượng, tâm linh, chỉ vị chúa tể của toàn bộ vũ trụ, nhưng Hốt Tất Liệt đã biến nó thành một thực tế cụ thể cho bản thân, triều đại Mông Cổ của ông, và cho Trung Hoa. Đất nước của những chiến binh thảo nguyên mà ông dẫn dắt có lẽ là trường hợp ít ai ngờ nhất trong lịch sử có thể tạo nên một lực lượng hải quân ở vùng nước biển xanh hùng hậu và mang tính toàn cầu, nhưng Hốt Tất Liệt đã làm được điều đó. Nếu chúng ta đem những thành tựu đó đặt lên bản đồ hiện đại, thì đến cuối triều đại của mình, Hốt Tất Liệt đã kiểm soát các tuyến đường biển từ đảo Sakhalin ngoài khơi Thái Bình Dương của nước Nga cho đến eo biển Hormuz ở vịnh Ba Tư nằm giữa Iran và nơi giao nhau của các nước Ả Rập là Oman, Ả Rập Xê Út và Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất. Không một thế lực nào có thể làm được điều đó trước đây và kể cả sau này.

Ở thế kỷ XXI, một số nhà quan sát đã tỏ ra ngạc nhiên trước sự trỗi dậy của Trung Quốc trong vai trò một cường quốc hàng hải thế giới. Phương Tây đã từ trạng thái khinh thường chuyển sang quan ngại. Sự nổi lên của Trung Quốc như một nhân tố thống trị trong nền chính trị toàn cầu đã được xem là một sự lạ trong lịch sử thế giới, vượt ra khỏi tính chất một nền văn hóa tập trung vào đất liền và một xã hội Nho giáo mang tính hướng nội. Nhưng như nhân vật trung tâm của cuốn sách này đã cho thấy, đế chế hàng hải của Trung Quốc không phải là điều gì đó mới mẻ. Trung Quốc chính là siêu cường trên biển đầu tiên của thế giới.

[...]

Trang 69:

Trong một màn biểu dương lực lượng với ý định đe dọa, buộc hoàng đế Đại Việt phải quy phục, Ngột Lương Hợp Thai đã điều quân đến vùng núi biên cảnh Đại Việt giáp với Vân Nam. Có lẽ chiến thắng Đại Lý trước đó đã khiến ông có phần tự tin thái quá. Cuối năm 1257, Ngột Lương Hợp Thai chỉ huy khoảng 3.000 kỵ binh Mông Cổ tinh nhuệ, trong tổng số khoảng 100.000 chiến binh Mông Cổ đang chiến đấu ở Trung Hoa khi đó. Đội quân này được bổ sung một lực lượng lớn gồm khoảng 10.000 lính bộ binh kém tinh nhuệ hơn (các nguồn sử liệu Việt Nam đưa ra con số 30.000 quân) từ các bộ tộc mới bị chinh phục ở Vân Nam.14 Ngột Lương Hợp Thai đưa quân tiến về phía nam theo sông Hồng, là con sông chảy từ Vân Nam vào tây bắc Việt Nam. Vua Trần Thái Tông phản ứng bằng cách lệnh cho thần dân trên đường tiến của quân Mông Cổ phải di dời hoặc phá hủy mùa màng, lương thực và rút về tuyến sau mà không nghênh chiến với quân xâm lăng.

Những kỵ binh Mông Cổ đã phi qua một vùng đất của những đàn bướm lượn bay rập rờn, những núi non hiểm trở và thảm thực vật phong phú, nơi một người lỡ bước quá sâu vào rừng rậm cho khuây khỏa có thể mất phương hướng, lạc đường và tiếng kêu của anh ta sẽ bị mất hút trong khu rừng rậm rạp và ẩm ướt, anh ta sẽ không bao giờ tìm được đường quay về với đồng đội. Trên những con đường hẹp, quân Mông Cổ không thể cưỡi ngựa song song, hai bên thông thoáng như những gì họ ưa thích, mà phải đi từng hàng một như những con bò hiền lành, mỗi con ngựa dí mũi vào đuôi của con phía trước, lầm lũi đi trên con đường đã bị hàng ngàn vó ngựa giẫm đạp.

Tuy thảm thực vật tươi tốt, những biện pháp quyết liệt của vua nhà Trần đã khiến cho quân Mông Cổ hầu như không có lương thảo cho người hay ngựa. Những cánh đồng lúa và ruộng bậc thang không có người cày cấy, các ao hồ đều trống trơn. Những chiến binh Mông Cổ không thấy những con lợn sục trong bùn, không thấy những con trâu thủng thẳng trong mương tưới, không thấy những con gà mổ sâu bọ. Dựa vào ngựa để chiến đấu và nếu cần, để trốn thoát, nên họ không thể giết ngựa để lấy thịt, còn việc ăn những con ngựa chết vì đói hoặc chết vì nguyên nhân tự nhiên là điều cấm kỵ theo truyền thống. Do thiếu cỏ, những con ngựa phải ăn rơm lúa gần như không tiêu hóa được.

Khi đội quân Mông Cổ mệt mỏi, đói khát và chán nản đã tiến sâu vào trong lãnh thổ Đại Việt, vua nhà Trần đã tập hợp và chỉ huy quân đội chặn đánh kẻ thù ở cách kinh đô khoảng 80 cây số về phía tây bắc, gần nơi sông Lô và sông Hồng hợp lưu. Trong một khung cảnh gợi nhớ đến cuộc đối đầu giữa quân du mục Mông Cổ và quân Đại Lý, họ giáp mặt trực diện trên một đầm lầy rộng lớn. Ngồi uy nghi trên lưng voi chiến, vua nhà Trần trông có phần oai vệ và dũng mãnh hơn nhiều so với Ngột Lương Hợp Thai cưỡi trên con ngựa gầy guộc, xơ xác lông. Người Mông Cổ là dân thảo nguyên, trong khi người Việt là dân miền sông nước. Tướng lĩnh Đại Việt cưỡi voi, trong khi bộ binh được đưa đến chiến trường bằng những chiếc thuyền nhẹ được mô tả như lướt bay trên mặt nước dưới sự điều khiển của những tay chèo có khi lên tới 100 người.

Tại đây, Ngột Lương Hợp Thai đã phải đối mặt với hai khó khăn: quân lính thì sợ nước, còn chiến mã thì sợ voi. Ông và con trai A Truật đã cẩn trọng lên kế hoạch. Được đồng minh Đại Lý từ Vân Nam giúp, họ đã tìm ra cách vượt sông. Là những cung thủ xuất sắc, quân Mông Cổ sẽ nhắm bắn vào chân voi bằng những mũi tên tẩm dầu cháy, khiến chúng hoảng loạn, giày xéo và hất văng những người cưỡi vào các cành cây và xuống nước. Để chiến thắng triệt để, quân Mông Cổ phải khiến cho quân Đại Việt không thể thoái lui, nên Ngột Lương Hợp Thai đã giao cho một viên tướng Mông Cổ tên là Triệt Triệt Đô (Chechegtu) nhiệm vụ quan trọng là phá hủy những con thuyền của họ trong khi các đơn vị khác tấn công quân nhà Trần.

Tuy nhiên, kế hoạch đã chệch hướng ngay từ những khoảnh khắc mở đầu trận chiến. Những người lính Mông Cổ muốn giao chiến với binh lính đối phương, chứ không muốn tấn công những chiếc thuyền trống trơn neo đậu bên bờ nên thay vì tuân theo mệnh lệnh, họ đã phớt lờ đoàn thuyền và lao thẳng vào trận chiến. Quân Mông Cổ đã đánh bại lực lượng Đại Việt theo đúng kế hoạch, nhưng vua quân nhà Trần đã kịp thời thoát thân trên những chiếc thuyền không bị hư hại. Quân Mông Cổ không có cách nào để đuổi theo do không có thuyền. Họ đã chiến thắng trong trận chạm trán, nhưng cuộc chiến này chỉ kết thúc khi đối phương đầu hàng. Việc Triệt Triệt Đô không thực hiện được mệnh lệnh của chủ tướng đã biến thứ có thể là một chiến thắng quyết định thành một thất bại chiến lược nhục nhã. Sợ rằng Ngột Lương Hợp Thai sẽ hành quyết mình vì sai lầm nghiêm trọng này, Triệt Triệt Đô đã tự sát bằng thuốc độc.15 Hoặc ít nhất thì đó là cách lý giải chính thống cho cái chết đột ngột của ông.

Ngột Lương Hợp Thai tiến quân từ phía bắc vào kinh đô Thăng Long của Đại Việt (ngày nay là Hà Nội), tưởng sẽ tìm được các kho lương thảo khác cho quân lính đã đói lả, nhưng kinh đô này đã vườn không nhà trống. Những binh lính đói khát đã lùng sục khắp nơi nhưng gần như không thể tìm được chút gì cho người và ngựa ăn. Quân Đại Việt thua trận đã nhanh chóng rút lui an toàn về Thăng Long bằng thuyền, vội vã thu gom toàn bộ đồ cung cấp và lấy sạch những gì có thể sử dụng được trong thành. Khi quân Mông Cổ đến nơi, quân Đại Việt đã biến mất vào vùng đồng bằng sông Hồng rộng mênh mông.

Thông tin tác giả Jack Weatherford

Jack Weatherford

Là tác giả của nhiều cuốn sách Lịch sử bán chạy. Không những vậy, ông còn là chuyên gia về các dân tộc bộ lạc. Đồng thời là giáo sư ngành Nhân học tại Macalester College ở Minnesota trong nhiều năm. Năm 2006, ông được trao huân chương Polar Star, sự vinh danh cao nhất của Mông Cổ dành cho người nước ngoài. Ông đã phát biểu tại Liên Hợp Quốc trong dịp kỉ niệm 800 năm ngày thành lập quốc gia Mông Cổ.

Các tác phẩm:

• Những món quà của người da đỏ(Indian Givers, 1989).
• Genghis Khan and the Making of the Modern World (2005)
• The Secret History of the Mongol Queens (2010)

Xem tất cả sách của tác giả Jack Weatherford